بازار
واژه بازار در فارسی میانه به صورت وازار و یا ترکیب‌هایی مانند وازارگ (بازاری) و وازارگان (بازرگان) به کار می‌رفته. پیشینهٔ مراکزی که به لحاظ اقتصادی متکی بر تولید صنایع دستی و بازرگانی بودند، به حدود هزاره‌ها قبل می‌رسد، یکی از نمونه‌های این مراکز را می‌توان تپه سیلک دانست، آثار و مدارکی وجود ارتباط بازرگانی بین تپه یحیی در جنوب کرمان و تپه سیلک کاشان را با نواحی خلیج فارس در هزاره سوم پیش از میلاد نشان می‌دهد.
در طول تاریخ گستره جغرافیایی ایران به عنوان زیست بوم و سبک زندگی ساکنانش نظام اجتماعی و فرهنگی مبتنی بر تبادل کالا و بازرگانی را مهیا کرده است. به همین دلیل، از دیرباز تا امروز انواع مختلف بازار برای مبادلات بازرگانی کالا‌های متنوع در بیشتر شهر‌های ایران پابرجا بوده و هست. بازار در ایران علاوه بر نقش، اقتصادی نقش، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و مذهبی نیز داشته است. از پخش اخبار بین مردم تا اعتراض‌های، سیاسی از ایجاد محفل برای گفت وگو و تبادل نظر و حتی تدریس برای شعرا و فلاسفه و دانشمندان تا آمادگی و تدارک برای مراسم شادخواری و غمخواری در بازار اتفاق افتاده است. از بازار به عنوان ستون فقرات شهر نام برده می‌شود.
بخش‌های بازار شامل راسته‌اصلی، راسته‌فرعی، دالان، چهارسوق (چهارسو)، کاروانسرا، تیمچه سرا، حجره، مسجد و زیارتگاه، تکیه و حسینیه حمام و آب انبار است که معمولاً به یک یا چند میدان شهرهم راه دارد. از مهمترین بازار‌های ایران می‌توان به بازار اراک، اصفهان، تبریز، تهران، قزوین، قیصریه، لار، کاشان، کرمان، وکیل شیراز و یزد نام برد از این میان بازار تبریز در فهرست میراث جهانی فرهنگی یونسکو به ثبت رسیده است.
نمایی از تیمچه بخشی، عکس: مطهره فیروزیان
بازار کاشان
دیدار کاشان بدون دیدار از بازار آن کامل نیست هم از منظر معماری بخش‌های مختلف، هم از لحاظ حضور بسیاری از آثار و بناهای تاریخی و هم از زاویه کارکرد اصلی بازار یعنی تجارت، بازار کاشان فوق‌العاده است و شاید به همین دلیل است که بسیاری از نویسندگان، جهانگردان و سفرنامه‌نویسان از بازار کاشان گفته‌اند و نوشته‌اند.
بازار کاشان از میدان کمال الملک بازار پانخل تا دروازه دولت بازار مسگر‌ها به صورت زنجیروار و متصل به هم ادامه دارد از آنجا که مسجد میرعماد یکی از بناهای مرتبط با بازار کاشان محسوب می‌شود و با توجه به زمان ساخت محراب این مسجد همان که حسن بن عربشاه ساخت و هم اکنون در بخش اسلامی موزه پرگامون برلین نگهداری می‌شود، می‌توان قدمت این بازار را به قرن هفتم هجری نسبت داد. از طرفی تزیینات قبر زیارتگاه درب زنجیر ۶۷۵هش( ۶۹۶ هق) سند دیگری است بر قدمت بازار کاشان، همچنین وقف نامه مسجد میرعماد به تاریخ ۸۵۱ هش ( ۸۷۷هق) و کتیبه‌ای که بر در بزرگ چوبی سرای زغالی‌های بازار مسگر‌ها کنده کاری شده بود اسناد دیگری هستند که قدمت بازار را به قرن نهم هجری می‌رسانند.
توجه به این نکته مهم است که بسیاری از بناهای بازار به سبب زلزله ۱۱۵۷ هش (۱۱۹۲هق) ویران شد و آنچه که امروزه در بازار کاشان شاهد هستیم از مرمت و الحاقات بنا‌ها در دورهٔ قاجار و به ویژه زمان حکمرانی فتحعلی شاه است. بنا‌هایی که بازار کاشان را شکل می‌دهند شامل گذر‌ها، بازار‌ها بازارچه‌ها، کاروانسرا‌ها تیمچه‌ها سرا‌ها، حجره،ها، مساجد زیارتگاه‌ها، نمازخانه‌ها، حمام‌ها و آب انبار‌هایی است که برخی از آن‌ها درادامه معرفی می‌شوند.
نمایی از تیمچه‌امین الدوله، عکس: ویکی‌پدیا
اماکن تجاری
در بازار های قدیمی به دلیل سبک تجارت گذشته به وفور تیمچه، سرا و کاروانسرا به چشم میخورد که مراکز اصلی داد و ستد شهر به شمار میرفتند. در اینجا برخی از این اماکن تجاری بازار کاشان رو معرفی میکنیم:
تیمچه‌امین الدوله
قطعا این تیمچه یکی از مشهورترین و محبوب ترین بناهای تاریخی ایران به شمار میرود و به یکی از مهمترین دلایل بازارگردی توریستان تبدیل شده است. این بنای سه طبقهٔ زیبا در سال ۱۲۴۷ هش (۱۲۸۵ هق) در مرکز بازار کاشان موسوم به میان چال به دستور فرخ خان غفاری ملقب به‌امین الدوله از رجال نامدار دوره قاجار بنا شد. تیمچه یک هشتی و یک فضای میانی دارد و حجره‌ها در دو طبقه در پیرامون آن‌ها جای گرفته‌اند. این بنا با دو در بزرگ چوبی به بقیۀ بخش‌های بازار مرتبط می‌شود. سقف مرتفع، دهانۀ وسیع و تزیینات هندسی این تیمچه یکی از عالی‌ترین فضا‌ها را در بازار کاشان ایجاد کرده است. ارتفاع گنبد، تناسب رنگ‌ها، ظرافت اجرا و یزدی‌بندی‌های کم نقص چنان ترکیب فوق‌العاده‌ای را ایجاد کرده‌اند که گردشگران در این مکان بیش از هر جای دیگری در بازار تحت تأثیر معماری قرار می‌گیرند.
تیمچه و سرای بخشی
در میانه بازار و در نزدیکی تیمچه‌امین الدوله سرای سرپوشیده‌ای قرار گرفته که به نام بانی آن، حاج محمد حسین ملک التجار شناخته می‌شود و از نظر نقشه و اصول معماری مصالح به کار رفته طاق‌بندی‌های سقف و همچنین تزیینات در مقیاسی کوچکتر و فشرده‌تر شبیه تیمچه‌امین الدوله است. امروزه با برپاشدن کافه های متعدد، این تیمچه و سرا به محلی برای رفع خستگی و دورهمی های کاشانی ها و توریست‌ها تبدیل شده است.
نمایی از تیمچه صباغ، عکس: مطهره فیروزیان
سرای غفارپور کاروانسرای گبر‌ها
این کاروانسرا دو در دارد که یکی به سوی راسته بازار و دیگری به سمت خیابان رضا عباسی باز می‌شوند سرای غفارپور در دو طبقه در دوره صفوی ساخته شده و در دوره قاجار بخش‌هایی از آن مرمت شده است. کاروانسرا معماری ارزشمندی دارد و تزیینات مختلف رسمی‌بندی گچبری و نقاشی در آن دیده می‌شود کتیبه‌ای به این مضمون بر سردر این سرا نصب شده است به تاریخ «بیست و نهم رمضان المبارك فیه ١٣٣٣»
کاروانسرای میرپنچ و آقا
این دو کاروانسرا به همراه کاروانسرای گبر‌ها و کاروانسرای زغالی‌ها همگی در بازارچه مسگر‌ها و نزدیک هم قرار گرفته‌اند. کاروانسرای میرپنچ که آن را از آثار صفوی تا قاجار می‌دانند یک طبقه دارد و با یک ورودی دو طبقه به راسته بازار متصل شده است. کاروانسرای آقا که امروزه نیمه مخروبه است در امتداد محور طولی کاروانسرای میرپنچ قرار گرفته و به خارج از بازار متصل است بر روی در ورودی هر دو کاروانسرا تصاویری از نبرد شیر و اژد‌ها مشاهده می‌شود
نمایی از کاروانسرای گمرک، عکس: احمدرضا ناصری
کاروانسرای گمرک
سرای شریف خان در غرب میدان سنگ میدان در سه طبقه بنا شده و از آنجا که اولین دفتر گمرک کاشان در زمان قاجار در این بنا واقع، بوده به کاروانسرای گمرک نیز مشهور است. طبقه اول بنا شامل زیرزمین و حجره‌ها و انباری‌هاست، طبقه دوم برای حجره‌های تاجرنشین و طبقه سوم، شامل بالاخانه‌ها و مکان مخصوص، نقاشان هنرمندان و صاحبان برخی از حرفه‌ها بود. این تیمچه دارای صحن وسیع و یک حوض آب است هنوز هم آثار کاشیکاری و آجرکاری تزیینی با طرح‌هایی از مجالس بزم و رزم و شکار، سردر برخی از حجره‌ها و غرفه‌ها باقی مانده است.
تیمچه صباغ (بازار حاج سید حسین)
این تیمچه سه طبقه با دو صحن بزرگ و کوچک از افزوده‌های زمان قاجار است که با وجود طرح ساده به لحاظ ارتباط میان فضا‌ها یک تیمچه کامل محسوب می‌شود. بانی ساخت و مالک اولیه تیمچه حاج سیدحسین صباغ از تجار معروف دوره قاجار بود. در نزدیکی همین تیمچه بنای آب انبار صباغ اثر دیگری است که او بر جای گذاشته است.
نمایی از کاروانسرای آب‌انبار، عکس: احمدرضا ناصری
سرای نراقی‌ها
این سرای دو طبقه روبه روی سرای آب انبار نزدیک تیمچه صباغ در بالابازار بازارچه (قیصریه قرار گرفته. است بنا به نقل قول‌ها از آنجا که محل اسکان و اتراق تجار نراقی بوده به این نام شهرت یافته و از طرفی آن را به ملا احمد نراقی نسبت می‌دهند که یا بانی بنا بوده یا تولیت آن را بر عهده داشته است. درباره این سرا در خاطرات سفرنامه‌نویسان ایرانی از جمله حاج سیاح محلاتی سخن گفته شده. است سرای نراقی‌ها با یک در چوبی به راسته بازار گشوده می‌شود.
سرای آب انبار
این بنای دو طبقه روبه روی سرای نراقی‌ها در بالابازار قرار گرفته و به دلیل مجاورت با آب انبار بالابازار به سرای آب انبار شهرت یافته است در واقع مخزن آب انبار زیر صحن سرا واقع شده است و ظاهراً در گذشته حجره‌های طبقهٔ تحتانی سرا از طریق کانال‌هایی به مخزن راه داشته‌اند و باعث تهویه هوای حجره‌ها میشدند. سرای آب انبار با قدمت (احتمالاً) صفوی یک در چوبی دارد که رو به بازار گشوده می‌شود و در پشت آن محوطه‌ای وجود دارد که قبلاً به عنوان اصطبل و بارانداز استفاده می‌شده است. همچنین محل اسکان و اتراق بازرگان و مسافرانی بوده که از شهر‌های اطراف به کاشان می‌آمده‌اند.
نمایی از حمام خان، عکس: احمدرضا ناصری
آبانبارها و حمام ها
در معماری قدیم ایرانی حمام‌ها برای سهولت کارکرد معمولا در نزدیکی آبانبارها احداث میشدند و یا مستقیم به قنات یا چاه وصل بودند، برای همین در اینجا در یک دسته‌بندی قرار گرفته‌اند.
حمام خان حمام( عبدالرزاق خان، حمام رزاقیه)
این حمام که امروزه دیگر کارکرد اصلی‌اش را ندارد و به عنوان سفره خانه سنتی بهره‌برداری می‌شود به دستور عبدالرزاق خان حاکم، کاشان توسط پسر عموی وی حاجی غیاث الدین در زمان کریم خان زند ساخته شد که البته در طول زمان تغییراتی در آن صورت گرفته است، حمام شامل سه بخش اصلی سربینه، گرم خانه و فضای چال حوض است. سربینه که وسیع‌ترین فضای حمام است، قاعده‌ای هشت و نیم‌هشت دارد. بر اساس تحقیقات و بررسی‌های کارشناسانه مشخص شده که فضا‌های مختلف حمام از کاشی‌های دوره زندیه و سنگ‌های مرمر پوشیده بوده است که جای آن‌ها را امروز کاشی‌های جدید گرفته است.
آب‌انبار بالابازار ( حاج سید حسین صباغ)
در بازارچه رنگرزها در نزدیکی حمام خان و سرای تاریخی سازور قرار گرفته است. یکی از بزرگ‌ترین آب انبار‌های کاشان و یکی از زیباترین آب انبار‌های ایران به حساب می‌آید انواع تزیینات کاشیکاری، گچبری نقاشی و کاربندی باعث شده که این آب انبار دارای سردر باشکوهی باشد. حاج حسین صباغ، همان فردی که تیمچه صباغ را هم ساخته بانی این آب انبار در سال ۱۲۰۳ هش است و تزیینات آب انبار را سید حسین خان نظام الحکما در ۱۲۷۹ هش به انجام رسانده است
حمام میرعماد
از جمله آثار باقیمانده از مجموعه بنا‌هایی است که خواجه عمادالدین محمود شیروانی در نزدیکی بازارچه مسگر‌ها میدان فیض و مسجد میرعماد بنا کرد و در یکی از وقف نامه‌های مسجد در مورد این حمام مطالبی ذکر شده. است حمام میرعماد دارای دو ورودی زنانه و مردانه و فاقد هرگونه تزیینات معماری و کتیبه است و در ساخت آن از، سنگ آجر و ملات ساروج استفاده کرده.اند حمام امروز کاربری پیشین را ندارد و بسته است.
نمایی از آب‌انبار بالابازار، عکس: احمدرضا ناصری
اماکن مذهبی بازار کاشان
همانطور که گفته شد بازار در ایران علاوه بر نقش، اقتصادی نقش، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و مذهبی نیز داشته است. در اینجا به معرفی برخی از اماکن مذهبی واقع در بازار کاشان میپردازیم:
مسجد آب انبار و حمام گذرنو
طبق شواهد این سه بنا توسط فردی به نام حاج سید حسین عطار در نزدیکی یکدیگو در بازارچه گذر نو در زمان قاجار احداث شده‌اند.مسجد دارای یک ورودی است که به راسته بازار گشوده می. شود. سردر مسجد دارای تزیینات کاشیکاری و آجرکاری است.جلوخان آب انبار گذر نو با آجر و کاشی تزیین شده و دارای کتیبه‌ای سنگی است.
حمام گذر نو به سبک حمام خان ساخته شده و دارای سردر، هشتی، سربینه، گرم خانه، خزینه، مخزن آب سرد و گرم، انبار سوخت و تون است.
امامزاده شاه یلان (شاه‌یلمون، شایلمو)
امامزاده سلیمان بن موسى بن جعفر (ع) در حد فاصل بازارچه زرگر‌ها و بازارچه گذر نو قرار گرفته است بنای بقعه شامل رواق کوچک چهار تاقی و گنبد هرمی شکل دوبوش است که در طول زمان تزیینات آن مرمت و تجدید شده است. نمای ورودی حرم با کاشی‌های هفت رنگ با نقش گل و بوته و داخل ایوان با نقاشی روی گچ تزیین شده است. سطح بیرونی گنبد نیز کاشیکاری دارد.
نمایی از امامزاده حارث ( زیارت درب زنجیر)
زیارت شاهزاده قاسم
زیارتگاه شاهزاده قاسم بن موسی بن جعفر (ع) یا قدمگاه علی‌امیرالمؤمنین در بازار پانخل و در ورودی محلهٔ درب باغ قرار گرفته است بقعه یک چهارتاقی ساده است یک ضریح چوبی در میان زیارتگاه وجود دارد و بر روی دیوار مجاور ضریح یک سنگ نوشته به تاریخ سال ۱۹۳۰ هق ۹۰۲) هش) نصب شده است. در این بقعه یک سازه فلزی موسوم به نهر علقمه» یا «آب» «فرات» با طرح و شکل یک زیارتگاه و با قابلیت جابه جایی وجود دارد که در ایام عزاداری ماه محرم به عنوان نماد سقایی استفاده می‌شود. این سازه در سال ۱۲۹۰ هش ساخته شده است.
زیارت درب زنجیر( امام زاده ابوالحارث )
بقعة این امامزاده در میان بازار بزرگ شهر کاشان واقع شده و شامل بقعه، رواق و صحن وسیعى مىباشد که قبر برجستة امامزاده در آن با کاشىهاى معرّق بسیار خوش آب و رنگ و نفیسى تزیین گردیده است و به «امامزاده درب زنجیر» مشهور است.
این‌ها تنها بخشی از اماکن تاریخی واقع در بازار کاشان است و ما برای خلاصه گویی این اماکن رو دستچین کردیم اما شما میتونید هم با جستجو در اینترنت و هم قدم زدن در این بازار از این معماری زیبا و اماکن کمتر دیده شده دیدن کنید
ارتباط بازارچه‌ها و بناهای بازار کاشان با هم
بازارچه پانخل مرتبط است با: زیارت شاهزاده قاسم، مسجد پانخل، نمازخانه پانخل
بازارچه گذر نو مرتبط است با: حمام گذرنو، مسجد گذرنو، آب انبار گذرنو، زیارت شاه‌یلان
بازارچه زرگر‌ها مرتبط است با: مسجد سلطانی، بازارچه سلطانی
بازارچه درب زنجیر مرتبط است با: زیارت درب زنجیر، مسجد درب زنجیر، مسجد ملا احمدی، مسجد کفش دوز‌ها
بازارچه بزاز‌ها مرتبط است با: تیمچه حاج سیدآقا، بازارچهٔ محقق، بازارچه خیاطی‌ها
بازارچه میان چال مرتبط است با: تیمچه امین‌الدوله، چهارسوق میان‌چال، مسجد میان‌چال، آب‌انبار میان‌چال، مسجد تبریزی‌ها، سرای ملک
بازارچه ارسی دوز‌ها مرتبط است با: کاروانسرای بخشی، تیمچه بخشی، سرای بخشی
بازارچه قیصریه مرتبط است با: سرای زرکش‌ها، مسجد بالابازار، تیمچه بروجردی‌ها، تیمچه صباغ، حمام‌خان، بازارچه ربانی، سرای چهارگوش، بازارچه رنگرزها، آب‌انبار صباغ، آب‌انبار بالابازار، سرای بالابازار، سرای سید محمد صادق، سرای قمی‌ها، کاروانسرای نو، تیمچه گمرک، مسجد میرعماد، میدان میرعماد
بازارچه مسگر‌ها مرتبط است با: حمام میرعماد، کاروانسرای زغالی‌ها، کاروانسرای میرپنج ،کاروانسرای آقا، کاروانسرا (سرای) گبر‌ها
مرجع این مقاله، کتاب اهل کاشانم می‌باشد که با کمی تغییر منتشر شده.